Dziś chciałabym Wam zaprezentować pierwszy z trzech odcinków opracowania pana Władysława Szarskiego o helskich latarniach morskich. Na początek dzieje najdawniejsze. Przenieśmy się w czasie o kilka wieków wstecz.
Początki problemów nawigacyjnych
Zatoka Gdańska i historyczne porty w Pucku i Gdańsku dawały od dawien dawna świetne schronienie dla statków i korzystne połączenie z handlem lądowym. Należało tylko tam trafić. Od najdawniejszych czasów statki opływające półwysep helski w nocy i przy złej pogodzie często myliły trasę, osiadały na mieliźnie i rozbijały się.
To, co było tragedią dla kupców i żeglarzy nie martwiło to bynajmniej mieszkańców półwyspu, którzy zgodnie z prawem zwyczajowym bogacili się o pozostałości rozbitych statków, zbierając wyrzucone na brzeg rzeczy, lub nawet rabując rozbitków. Znane są nawet z dawnych czasów modlitwy o „błogosławiony brzeg” – czyli o bogate znaleziska.
Władze usiłowały w różny sposób zniechęcić zamieszkujących na helskim brzegu do zaprzestania tego procederu i do udzielania pomocy w ratowaniu rozbitków. Dla namacalnej zachęty, płacono nawet tym delikatnie mówiąc „znalazcom” 1/3 wartości uratowanego towaru.
Rada miasta Gdańska wydała 25 stycznia 1623 roku „Ordynację brzegową” w której władze Helu zobowiązane były do prowadzenia obserwacji brzegu morskiego i udzielania w razie potrzeby pomocy marynarzom będącym w opałach. Za każdą akcję wyznaczeni ratownicy morscy otrzymywali wynagrodzenie ze specjalnego funduszu ratowniczego ustalanego przez kapitanów statków.
Przełom XVI i XVII wieku okres to powstawania zorganizowanego systemu ratownictwa. W tym czasie przedstawiono propozycje stałego podtrzymywania ognia sygnalizacyjnego na cyplu helskim.
Przed 1638 rokiem podobno palono nawet ognisko sygnalizacyjne opalane węglem na szczycie wieży starego helskiego kościoła (we wsi Alt Hela leżącej tam, gdzie obecny port wojenny) – choć trudno to sobie w wyobrazić w praktyce. Podobno drewniana wieża miałą wysokość aż 116 stóp (33 m), była obita na zewnątrz blachą ołowiana a wewnątrz mosiądzem. Na szczycie wieży znajdowało się czworokątne pomieszczenie z ośmioma oknami, przez które widać było z morza płonący się ogień. Jak należało przypuszczać drewniana konstrukcja wkrótce spłonęła – być może w tym właśnie wielkim pożarze, po którym mieszkańcy przenieśli się do Neue Hela – dzisiejszego Helu.
W 1638 roku pod naciskiem szyprów zawijających do Gdańska zbudowano na helskim Cyplu drewnianą konstrukcję przypominającą żuraw studzienny, na którego łańcuchu podnoszono w okresie zimy żelazny kosz z płonącym węglem. W 1667 roku konstrukcja spaliła się i zbudowano nowy 20-to metrowy maszt do podnoszenia kosza z palącym się węglem i smołą. Bliza zyskała taką sławę, że król Jan III Sobieski przybył w 1678 roku do Heli (jak nazywano w tych czasach wieś Hel) na udekorowanym okręcie, aby ją zobaczyć.
W 1702 roku konstrukcja została całkowicie zniszczona przez silny sztorm.
Odbudowano ją w nieco innym miejscu, ale w podobnej formie dopiero w 1763 roku. Ognisko Palone w żelaznym koszu można było podnieść jedynie na wysokość 6-8 metrów. Ponieważ na Helu władze pruskie prowadziły od lat aktywne zalesianie wydm i światło mogły przesłonić korony rosnących drzew, wyrąbano od latarni przesieki w trzech najważniejszych kierunkach: do pełnego morza – na wschód, w kierunku Wisłoujścia i w kierunku Oksywia. Blizę odbudowywano kilkukrotnie po kolejnych zniszczeniach w 1763 i 1790 roku. Tę ostatnią, palącą się już cały rok, zbudowano na wysokiej na 2,5 m wydmie zwanej Bliesenberg, a przy niej wystawiono domek latarnika i skład węgla. Pierwszym odnotowanym w historii latarnikiem został pochodzący z Gdańska Carl Ernst Golchen – poprzednio cieśla okrętowy, który rozpalił ogień po raz pierwszy 22 sierpnia 1790. W 1698 roku spalono 18 t węgla – były to bardzo znaczne koszty mimo pobierania na ten cel opłat od kapitanów statków.
Tekst: Władysław Valle Szarski – dyrektor Muzeum Obrony Wybrzeża w Helu
Oczywiście do naszych czasów nie przetrwały wizerunki tych najstarszych latarni, ale na trenie Muzeum Helu czy w rozewskim blizarium można oglądać rekonstrukcję takich dawnych bliz. Poniżej bliza z placówki muzealnej Helu.
Fot. Muzeum Helu
Fot. główna wpisu Latarnica /2019.